لِیلان یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی است که در بخش لیلان شهرستان ملکان واقع شده‌است. این شهر مرکز بخش لیلان است. لیلان در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق ملکان، ۱۶۳ کیلومتری جنوب غرب تبریز و ۶۷۸ کیلومتری شمال غرب تهران واقع شده‌است. جمعیت این شهر، بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ خورشیدی، بالغ بر ۶۰۷۹ نفر بوده‌است که از این جهت، سی و دومین شهر پرجمعیت استان آذربایجان شرقی محسوب می‌گردد.

تاریخچه

شهر باستانی لیلان که پس از اسلام به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهرهای آذربایجان مطرح می‌شد، بر اثر زلزله‌ها، سیل‌ها و سایر بلایای طبیعی از بین رفته‌است و امروزه تنها شهری متروکه در معرض دید قرار دارد. در سال‌های اخیر هم با توجه به باستانی بودن منطقه، کاوشگران و مورخان بسیاری در محل شهر باستانی لیلان مشغول به تحقیق و جست‌وجو شده‌اند. این خود عاملی برای جذب جمعیت در این روستا شده‌است، تا جایی که علاوه بر این که تعداد بسیاری از اهالی روستا به سایر نقاط کوچیدند، مهاجرانی نیز از روستاهای مجاور وارد این روستا شدند. تا این‌که در سال ۱۳۷۴ خورشیدی بر اساس آمارهای جمعیتی که جمعیت آن بیش از 5۰۰۰ نفر برآورد شده بود و با توجه به باستانی بودن منطقه، روستای لیلان به شهر تبدیل شد. امروزه لیلان پیش‌رفت‌هایی را متحمل شده‌است و در واقع لیلان امروزی، وارث آن شهر باستانی است

شهر شيز

اقامتگاه تابستانی خسرو پرویز ظاهراً در نواحی دریاچه ارومیه در سر راه مراغه و تبریز در نزدیکی لیلان بوده‌است. گویند در نزدیکی آن چشمهٔ نفتی بوده که آتشکده آذرگشسپ بواسطهٔ آن روشن می‌شده‌است در دوره ساسانی معمولا یکی از مرزبانان را به حکومت اذربایجان می‌گماردند.در اواخر آن دوره حکومت آذربایجان در دست خاندان ( فرخ هرمزد) بود.و پایتخت آن (شیز) یا( گنزب ) نام داشت که مطابق با ویرانه‌های لیلان در جنوب شرقی دریاچه ارومیه گزارش شده‌است. .

جغرافیا

شهر لیلان در ناحیهٔ جنوب شرقی دریاچه ارومیه و در منطقه‌ای حاصل‌خیز و پرآب پدید آمده‌است. آب و هوای این شهر در بیش‌تر ماه‌های سال سرد است و تنها در اواخر فصل بهار و اوایل فصل تابستان از شدت سرمای آن کاسته می‌شود. رودخانهٔ فصلی لیلان‌چای، از دامنه‌های کوه سهند سرچشمه می‌گیرد و پس از گذشتن از شهر خراجو و تعدادی روستا، از داخل شهر لیلان عبور می‌کند و سپس به دریاچه ارومیه می‌ریزد.^[۲] ۱۶تپه لیلان درفهرست آثارملی به ثبت رسیده است." رییس سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی " افزود: این آثار در اجرای ماده یک از قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سایر مواد و نظام نامه اجرائی آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که قدمت آن ها مربوط به دوره اشکانی - ساسانی می باشد. وی اضافه کرد: این تپه های تاریخی شامل "تپه جمشید" به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان، غرب شهر لیلان و شماره ۲۲۵۶۶ ، « تپه زمان » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان - هشت صد متری جنوب شهر لیلان و شماره ۲۲۵۶۷ ، «قره تپه حاج بهرام » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان - ۲ کیلومتری جنوب قلعه بختک و شماره ۲۲۵۶۸، « تپه لیلان دوست ۲ » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان – ۱ کیلومتری ضلع جنوب غربی شهر لیلان و شماره ۲۲۵۶۹ ، «تپه چوپان زاده ۲ » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان - ۵۰۰ متری ضلع جنوبی شهر لیلان و شماره ۲۲۵۷۰ ، « تپه قبرستان پاشایی » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان – شرق قلعه بختک و شماره ۲۲۵۷۱ ، « قره تپه کوراماز » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان - دهستان لیلان جنوبی و شماره ۲۲۵۷۲،«احمه تپه » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان – چسبیده به ضلع جنوبی شهر لیلان و شماره ۲۲۵۷۳ ، « قوشاتپه » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان - یک کیلومتری ضلع جنوب غربی شهر لیلان و شماره ۲۲۵۷۴ ، « تپه حاج فتح الله » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان - ۵۰۰متری جنوب غربی شهر لیلان و شماره ۲۲۵۷۵، « قره تپه اخگری » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان – ۲۵۰متری جنوب غربی شهر لیلان و شماره ۲۲۵۸۰ ، «تپه اسماعیل وفا و محرم عظیمی » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان - یک کیلو متری ضلع جنوب غربی شهر لیلان و شماره ۲۲۵۸۱ ، « قره تپه پیرزاد » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان – ۵۰۰ متری جنوب غربی شهر لیلان و شماره ۲۲۵۹۴ ، « قره تپه پیرزاد ۲» به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان - جنوب قلعه بختک و شماره ۲۲۵۹۵ ،« تپه خان باز ماه زری » به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان – شرق قلعه بختک و شماره ۲۲۵۹۶ ، « تپه لیلان دوست ۱» به موقعیت جغرافیایی بخش لیلان - یک کیلومتری جنوب غربی شهر لیلان و شماره ۲۲۵۹۷ می باشد . محمدی گفت : این آثار از تاریخ ثبت، ضمن رعایت حقوق مالکانه، تحت نظارت، مراقبت و حمایت این سازمان بوده و هرگونه اقدام و عملیاتی که منجر به تخریب یا تغییر هویت اثر شود، ممنوع بوده و مرمت و FL_278685_LF اثرصرفا با تایید و نظارت این سازمان ممکن می باشد. محمدی اضافه کرد : تخلف از موارد فوق الذکر برابر مقررات «تعزیرات و مجازات های بازدارنده جرم» محسوب شده و مرتکب مشمول مجازات های قانونی خواهد شد. تاکنون بیش از هزارو دویست اثر از آثار تاریخی و فرهنگی استان آذربایجان شرقی در فهرست آثار ملی ثبت شده است که از این تعداد بیش از ۲۵ اثر به شهرستان ملکان اختصاص یافته است

پيشينه تاريخي محوطه قلعه بختك ليلان : پس از بررسيهاي سطحي محوطه قلعه بختك ليلان محوطه حدود 160 هكتار مي باشد. 24 تپه در اين محوطه بررسي كه بيشترين آنها در جبهه شر قي محوطه قرارگرفته اند. مهمترين اين تپه ها عبارتند از تپه الله قلي – تپه چمن كه تپه هاي پيش از تاريخ مي باشند و از اهميت بسزائي برخوردار مي باشند و قدمت آنها به هزاره دوم پيش از ميلاد مي رسد. اعتبار اين محوطه به دوران اشكاني نيز مي رسد و در دوره ساسانيان نيز از اعتبار و اهميت بسزائي برخوردار مي شود و از قرون اسلامي تا دوران ايلخاني نيز اعتبار و اهميت تاريخي خود را حفظ نموده است. علاوه بر تپه هاي ياد شده در ارتفاعات شرقي ليلان مكانهاي استقراري نظامي نيز بچشم مي خورد.

گزارش کار اولیه قلعه بختک لیلان در سال 1386 قلعه بختک واقع در شهرستان ملکان از توابع بخش لیلان، شهرستان ملکان، در ورودی شهر لیلان میباشد. این قلعه در سال 1379 با شماره 2780 در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این قلعه در سالهای قبل توسط بسیاری از باستان شناسان ایرانی و خارجی مورد بررسی و بازدید قرار گرفته است و در مورد قدمت و پیشینه تاریخی آن، مطالبی را ارائه نموده اند. آثار بررسی سطحی قلعه حاکی از قدمت پیش از تاریخ تا دوره اسلامی بوده و عمدتا آثار دوره ساسانی و اشکانی در آن به چشم میخورد. در سال 1386 در اولین اقدام عملی، نقشه محدوده قلعه و نیز عکس ماهواره ای محوطه تهیه شد. یکی از مهم ترین کارهایی که طی سال جاری در محدوده قلعه بختک انجام شد، شناسایی و بررسی باستان شناسی تپه های اقماری و محدوده قلعه بختک بوده، با توجه به نوشته هایی که در گزارشات باستان شناسی در مورد قلعه بختک آمده است، تعداد تپه هایی را که در ارتباط با قلعه و در حوزه فرهنگی آن آمده است، هیئت بررسی در سال جاری تعداد 46 تپه از حوزه فرهنگی قلعه را شناسایی کرده و پرونده های ثبتی آنها تهیه شده و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. همچنین حریم و محدوده قلعه در سال جاری بصورت شبکه بندی شده نمونه برداری سفالی شده تا در مورد قدمت و مسائل پژوهشی آن کمکی به باستان شناسان نموده باشد.

اقدامات صورت گرفته در سال طی سال 1386 در حوزه قلعه بختک، به شرح زیر آورده میشود: 1– نقشه برداری 2– تهیه عکس هوایی 3– ایجاد پایگاه پژوهشی 4– تهیه پرونده های ثبتی از تپه های اقماری 5– بررسی و شناسایی باستان شناسی محدوده قلعه 6– نصب تابلوهای راهنما برای تمامی تپه های شناسایی شده در محدوده قلعه بختک

مردم

اکثر مردم شهر لیلان به کشاورزی و باغداری مشغولند. زبان مردم این شهر، همانند سایر نقاط منطقهٔ آذربایجان، ترکی آذربایجانی است. طبق آمار سال ۱۳۸۵ خورشیدی از مجموع ۶٬۰۷۹ نفر جمعیت این شهر، ۲٬۹۶۲ نفر مرد و ۳٬۱۱۷ نفر زن هستند که در مجموع، ۱٬۴۶۸ خانوار را تشکیل می‌دهند. هم‌چنین طبق همین آمار، ۷۱ درصد از مردم این شهر باسواد و ۲۹ درصد بی سواد هستند. آمار مردان و زنان شهر، نشان‌دهندهٔ این است که به‌علت این‌که شغل اکثر مردان پیمانکاری است، در سایر نقاط کشور ساکن می‌باشند.

منابع

1.     ↑ جاذبه‌های تاریخی استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل؛ تألیف ناصر احمدی‌نیا

2.     ↑ جغرافیای جنوب سهند؛ تألیف محمد عسگری مراغه‌ای

3.     ↑ پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران